Lichwa to nieetyczna a czasami i nielegalna działalność pożyczkowa polegająca na udzielaniu pożyczek o bardzo zawyżonych opłatach i odsetkach, które prowadzą do nieuczciwego wzbogacenia się pożyczkodawcy. Dotychczas, zgodnie z art. 304 § 1 k.k. odpowiedzialność karną ponosiły osoby (pożyczkodawcy) zawierające umowy, której postanowienia nakładały na stronę umowy (pożyczkobiorcę) będącą w przymusowym położeniu obowiązek świadczenia niewspółmiernego ze świadczeniem wzajemnym. Innymi słowy umowa zawierała zapisy np. dotyczące odsetek, których wysokość drastycznie przekraczała ich granice wytyczone przez obowiązujące przepisy prawa cywilnego. Co więcej, dla przypisania odpowiedzialność karnej tzw. lichwiarzowi było ustalenie, że osoba zawierająca pożyczkę, znajduje się w przymusowym położeniu. Chodzi tutaj o sytuację, w której realnie zagrożone są podstawy funkcjonowania pokrzywdzonego, kiedy nie może on zaspokoić swoich podstawowych potrzeb życiowych, a rzeczona pożyczka ma tę sytuację poprawić.
Na czym polega rozszerzona ochrona konsumentów?
Ustawą z dnia 14 maja 2020 r. o zmianie niektórych ustaw w zakresie działań osłonowych w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-CoV-2, która została ogłoszona w dniu 15 maja 2020 r., dodano do art. 304 Kodeksu karnego § 2 i 3, w konsekwencji czego doszło do znacznego i istotnego poszerzenia odpowiedzialności karnej za przestępstwo lichwy (wyzysku). Wprowadzone przepisy mają przeciwdziałać między innymi niekorzystnym skutkom ekonomicznym epidemii.
Dotychczasowe uregulowania wynikające między innymi z przepisów Kodeksu Cywilnego, stanowiące chociażby o wysokości odsetek maksymalnych, nie służyły wystarczającej ochronie interesów konsumenta, w sytuacji, w której przedsiębiorca, przestrzegając regulacji dotyczących maksymalnej wysokości odsetek, zastrzegał jednocześnie wysokie prowizje i dodatkowe opłaty o charakterze pozaodsetkowym. Często dochodziło do sytuacji, w której łączne koszty obsługi długu przekraczały wysokość zaciągniętej pożyczki czy kredytu.
Obecnie odpowiedzialności karnej będzie podlegać sprawca, który w zamian za udzielone osobie fizycznej świadczenie pieniężne wynikające z umowy pożyczki, kredytu lub innej umowy, której przedmiotem jest udzielenie takiego świadczenia z obowiązkiem jego zwrotu, niezwiązanej bezpośrednio z działalnością gospodarczą lub zawodową tej osoby, żąda od niej zapłaty kosztów innych niż odsetki w kwocie co najmniej dwukrotnie przekraczającej maksymalną wysokość tych kosztów określoną w ustawie (art. 304 § 2 k.k.), a także w sytuacji gdy żąda od niej zapłaty odsetek w wysokości co najmniej dwukrotnie przekraczającej stopę odsetek maksymalnych lub odsetek maksymalnych za opóźnienie, określonych w ustawie (art. 304 § 3 k.k.).
Ważne!
Należy podkreślić, że przepisy te chronią wyłącznie konsumentów – osoby fizyczne, zawierające umowę niezwiązaną bezpośrednio z ich działalnością gospodarczą lub zawodową jako pokrzywdzonych.
Art. 304 § 2 k.k. i art. 304 § 3 k.k. nie chroni przedsiębiorców oraz osób fizycznych prowadzących jednoosobową działalność gospodarczą, jeżeli zawarta umowa pożyczki lub kredytu jest bezpośrednio związana z jej działalnością gospodarczą lub zawodową.
Kiedy dochodzi do popełnienia przestępstwa?
Przestępstwa, o których mowa w art. 304 § 2 k.k. oraz art. 304 § 3 k.k. są przestępstwami formalnymi. Do ich popełnienia dochodzi w sytuacji gdy sprawca występuje z określonym żądaniem. Innymi słowy, sprawca kategorycznie domaga się określonego zachowania, w tym przypadku żąda zapłaty kosztów innych niż odsetek w kwocie co najmniej dwukrotnie przekraczającej maksymalną wysokość tych kosztów określoną w ustawie czy też odsetek w wysokości co najmniej dwukrotnie przekraczającej stopę odsetek maksymalnych lub odsetek maksymalnych za opóźnienie. Takie żądanie może przybrać dowolną formę, a mianowicie może być złożone w formie ustnej, pisemnej, elektronicznej. Przykładem takiego żądania może być np. wezwanie do zapłaty, wytoczenie powództwa o zapłatę.
Ważne!
Maksymalną wysokość kosztów innych niż odsetki, o których mowa w art. 304 § 2 k.k. określa ustawa o kredycie konsumenckim, ustawa o kredycie hipotecznym oraz nadzorze nad pośrednikami kredytu hipotecznego i agentami oraz ustawa o kredycie hipotecznym. Specustawa dotycząca koronawirusa również posiada przepisy regulujące maksymalną wysokość pozaodsetkowych kosztów kredytu konsumenckiego.
Uwaga!
Aby doszło do popełnienia czynu z art. 304 § 2 k.k. wymagane jest ustawowe określenie maksymalnej wysokości kosztów pozaodsetkowych, ponieważ bez ustawowego określenia ich maksymalnej wysokości nie jest możliwe stwierdzenie, że osoba występująca z żądaniem przekraczającym co najmniej ich dwukrotność popełnia przestępstwo.
Wysokość odsetek maksymalnych została uregulowana w art. 359 § 2 1 Kodeksu cywilnego i nie może w stosunku rocznym przekraczać dwukrotności wysokości odsetek ustawowych (odsetki maksymalne). Obecnie, odsetki maksymalne („kapitałowe”) stanowią dwukrotność odsetek ustawowych i od dnia 29.05.2020 wynoszą 7,20%. Z kolei zgodnie z art. 481 § 2 1 Kodeksu cywilnego maksymalna wysokość odsetek za opóźnienie nie może w stosunku rocznym przekraczać dwukrotności wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie (odsetki maksymalne za opóźnienie). Odsetki maksymalne za opóźnienie stanowią dwukrotność odsetek ustawowych za opóźnienie i od dnia 29 maja 2020 roku wynoszą: 11,20 %.
Jaka kara grozi za lichwę oraz odmiany przestępstwa lichwiarskiego?
Sprawca, który wykorzystując przymusowe położenie innej osoby fizycznej, prawnej albo jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, zawiera z nią umowę, nakładając na nią obowiązek świadczenia niewspółmiernego ze świadczeniem wzajemnym podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
Karę pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat poniesie osoba, która w zamian za udzielone osobie fizycznej świadczenie pieniężne wynikające z umowy pożyczki, kredytu lub innej umowy, której przedmiotem jest udzielenie takiego świadczenia z obowiązkiem jego zwrotu, niezwiązanej bezpośrednio z działalnością gospodarczą lub zawodową tej osoby, żąda od niej zapłaty kosztów innych niż odsetki w kwocie co najmniej dwukrotnie przekraczającej maksymalną wysokość tych kosztów określoną w ustawie, a także w sytuacji gdy żąda od niej zapłaty odsetek w wysokości co najmniej dwukrotnie przekraczającej stopę odsetek maksymalnych lub odsetek maksymalnych za opóźnienie, określonych w ustawie.
Ważne!
Odpowiedzialność karna grozi za czyn polegający na żądaniu zapłaty odsetek lub innych kosztów przekraczających dwukrotnie stopę odsetek maksymalnych lub odsetek maksymalnych za opóźnienie wynikających zarówno z umowy zawartej już po dniu wejścia w życie wskazanej powyżej ustawy tj. 29 maja 2020 roku, jak również z umowy zawartej przed wejściem w życie tej ustawy, jeżeli w tym drugim przypadku wysokość odsetek lub kosztów przekraczała poziom dozwolony na dzień 31 marca 2020 roku.