W jaki sposób wierzyciel może dochodzić swoich praw (roszczeń) w postępowaniu karnym?
Czy wierzyciel może dochodzić ochrony swoich interesów majątkowych tylko na podstawie przepisów prawa cywilnego? Czy wierzyciel dysponując wyrokiem sądu cywilnego zasądzającym na jego rzecz świadczenie pieniężne może domagać się jego wykonania w postępowaniu karnym, w sytuacji gdy dłużnik uchyla się od zapłaty?
W Kodeksie karnym (k.k.) można znaleźć przepisy stanowiące o przestępstwach dokonywanych ogólnie rzecz ujmując na szkodę wierzycieli. Są to przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu i interesom majątkowym w obrocie cywilnoprawnym.
Jednym z najczęściej występujących przestępstw jakich dopuszczają się dłużnicy to udaremnienie lub uszczuplenie zaspokojenia wierzyciela, bądź też udaremnienie wykonania orzeczenia sądu lub innego organu państwowego, o których mowa odpowiednio w art. 300 § 1 k.k. oraz art. 300 § 2 k.k.
Na czym polega udaremnienie lub uszczuplenie zaspokojenia wierzyciela?
Zgodnie z treścią art. 300 § 1 k.k. kto w razie grożącej mu niewypłacalności lub upadłości, udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
Kiedy mamy do czynienia z grożącą niewypłacalnością lub upadłością?
Generalnie brak jest definicji pojęcia niewypłacalności. Poprzez niewypłacalność (dłużnika) należy rozumieć taki stan, w którym majątek nie wystarcza na pokrycie długów. Pojęcie „niewypłacalność” zostało zdefiniowane w art. 11 prawa upadłościowego i oznacza utratę zdolności do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych, jeżeli opóźnienie w ich wykonaniu przekracza trzy miesiące w odniesieniu do osób fizycznych. Następnie gdy dłużnik staje się niewypłacalny ogłasza się w stosunku do niego upadłość, która musi być stwierdzona stosownym orzeczeniem sądu. Jednak w postępowaniu karnym należy brać pod uwagę wszystkie okoliczności sprawy by przyjąć czy zachodzi stan grożącej niewypłacalności czy upadłości, w szczególności istniejące zobowiązania owego dłużnika zarówno te wymagalne jak również niewymagalne, wartość jego majątku, zdolność kredytową czy ogólny stan jego interesów. Grożąca niewypłacalność lub upadłość to stan, w którym istnieje konkretne, realne niebezpieczeństwo nadejścia upadłości czy niewypłacalności.
Co oznacza udaremnienie oraz uszczuplenie zaspokojenia wierzyciela?
Udaremnienie zaspokojenia wierzyciela oznacza uniemożliwienie zaspokojenie jego roszczenia. Innymi słowy wierzyciel nie może uzyskać w żadnym stopniu zwrotu przysługującej mu wierzytelności, nie ma składników majątku, z których mógłby prowadzić skuteczną egzekucję. Z kolei uszczuplenie zaspokojenia wierzyciela oznacza stan, w którym uniemożliwione jest zaspokojenia roszczenia w jakiejkolwiek części.
Jakie czynności dłużnika powodują udaremnienie lub uszczuplenie zaspokojenia wierzyciela?
Kodeks karny w art. 300 § 1 k.k. wymienia wszystkie zachowania dłużnika, które zmierzają do celu jakim jest udaremnienie lub uszczuplenie zaspokojenie wierzyciela. Dłużnik ponosi odpowiedzialność karną kiedy usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku.
Poprzez usunięcie można rozumieć na przykład sytuację gdy dłużnik na podstawie nieformalnej umowy oddaje mienie we władanie osobie trzeciej. Ukrywanie może przybrać formę umieszczenia danego składnika majątku w określonym miejscu albo nawet zatajenie faktu posiadania owego majątku. Zbycie składnika majątku to każda odpłatna czynność rozporządzająca mieniem przez dłużnika, natomiast rozporządzenie mieniem w sposób nieodpłatny będzie obejmowało znamię „darowuje”. Z kolei zniszczenie rzeczy to spowodowanie w niej zmiany, która pozbawia ją wartości, natomiast uszkodzenie rzeczy oznacza czynności pomniejszające wartość rzeczy. Rzeczywiste obciążenie składników majątku oznacza przyjęcie przez dłużnika jakiegokolwiek obowiązku majątkowego, co może przybrać najróżniejsze formy np. zaciągnięcie pożyczki. Z kolei pozorne obciążenie polega zazwyczaj na złożeniu przez dłużnika oświadczenia woli drugiej osobie za jej zgodą dla pozoru. Przykładowo, dłużnik dokonuje na rzecz swojego przyjaciela fikcyjnej darowizny oznaczonych rzeczy.
Na czym polega udaremnienie wykonania orzeczenia sądu lub innego organu państwowego?
Zgodnie z art. 300 § 2 Kodeksu karnego karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5 podlega ten, kto w celu udaremnienia wykonania orzeczenia sądu lub innego organu państwowego, udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku zajęte lub zagrożone zajęciem, bądź usuwa znaki zajęcia.
Ten przepis odnosi się do sytuacji, w której dłużnik udaremnia lub uszczupla zaspokojenie wierzyciela ale robi to w celu udaremnienia wykonania orzeczenia sądu lub innego organu państwowego.
Udaremnienie wykonania orzeczenia sądu lub innego organu państwowego to uniemożliwienie jego egzekucji w trybie i czasie przewidzianym przez właściwe przepisy tj. kodeksu postępowania cywilnego oraz ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Innymi słowy, dłużnik chce całkowicie uniemożliwić egzekucję, ale także ją utrudnić. Jeśli chodzi o orzeczenia sądu lub innego organu państwowego to należy przez to rozumieć wszelkie rozstrzygnięcia wydane przez organ państwowy, w szczególności sąd w sprawie indywidualnej w postępowaniu cywilny, karnym, administracyjnym lub innym prowadzonym na podstawie przepisów ustawy, które nadaje się do wykonania w drodze egzekucji.
W przypadku przestępstwa udaremnienia wykonania orzeczenia sądu lub innego organu państwowego dłużnik również podejmuje czynności zmierzające do udaremnienia lub uszczuplenia zaspokojenia swojego wierzyciela względem swoich składników majątkowych z tą jednak różnicą, że te zachowania odnoszą sią do składników majątkowych zajętych lub zagrożonych zajęciem.
Ważne!
Aby przypisać odpowiedzialność karną dłużnikowi należy wykazać jego świadomość co do faktu istnienia takiego orzeczenia.
Kiedy składnik majątku jest zajęty a kiedy zagrożony zajęciem?
Składniki majątku dłużnika to wszystkie poszczególne prawa majątkowe, które mu przysługują, np. prawo własności, wierzytelności, prawa spadkowe.
Moment, od którego należy uważać mienie za zajęte wyznaczają odpowiednie przepisy o postępowaniu egzekucyjnym (Kodeks postępowania cywilnego) oraz przepisy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Z kolei w postępowaniu upadłościowym moment zajęcia wyznacza data wydania postanowienia sądu o ogłoszeniu upadłości. Ten stan zajęcia trwa dopóki nie zajęcie nie zostanie uchylone w przepisanej formie przez właściwy organ lub nie upadnie z mocy samego prawa.
Z kolei składnik majątkowy zagrożony zajęciem to te prawa majątkowe dłużnika, wobec których istnieje konkretne, realne prawdopodobieństwo ich zajęcia. Może to być sytuacja złożenia wniosku o wszczęcie postępowania egzekucyjnego przez wierzyciela, wydanie postanowienia o zabezpieczeniu roszczeń. Innymi słowy jest to sytuacja, w której wierzyciel w sposób niedwuznaczny daje do zrozumienia, że zamierza dochodzić swoich roszczeń przeciwko dłużnikowi.
Czynności powodujące udaremnienie lub uszczuplenie zaspokojenia wierzyciela obejmują nie tylko usuwanie, ukrywanie, zbywanie, darowanie, niszczenie, rzeczywiste lub pozorne obciążanie albo uszkadzanie składników swojego majątku zajętego lub zagrożonego zajęciem, ale także usuwanie znaków zajęcia. Usuwanie znaków zajęcia to wywoływanie stanu, w którym znak zajęcia traci zdolność do wypełniania przypisanej mu funkcji.
Uwaga!
Warunkiem koniecznym dla przyjęcia odpowiedzialności karnej za czyn z art. 300 § 1 k.k. lub art. 300 § 2 k.k. jest ustalenie związku przyczynowo – skutkowego między zachowaniem dłużnika a udaremnieniem lub uszczupleniem zaspokojenia wierzyciela. Innymi słowy należy wykazać, że dłużnik działał z zamiarem uniemożliwienia lub utrudnienia zaspokojenia należności wierzyciela.
Ważne!
Należy pamiętać, że w przypadku przestępstw, o których mowa powyżej ściąganie następuje wyłącznie na wniosek pokrzywdzonego. Jeśli pokrzywdzonym jest Skarb Państwa wówczas ściganie odbywa się z urzędu.
Czy w postępowaniu karnym wierzyciel może domagać się zaspokojenia swojego roszczenia cywilnego bądź naprawienia szkody?
W przypadku skazania bądź warunkowego umorzenia postępowania w przypadkach wskazanych w ustawie sąd orzeka nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego, obowiązek naprawienia, w całości lub w części, szkody lub zadośćuczynienie za doznaną krzywdę. Nawiązki, obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia nie orzeka się jeśli roszczenie wynikające z popełnienia przestępstwa jest przedmiotem innego postępowania albo o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono. Przykładowo, wierzyciel posiadający wyrok sądu cywilnego zasądzający na jego rzecz świadczenie pieniężne od dłużnika, nie uzyska naprawienia szkody w postępowaniu karnym w sytuacji gdy dłużnik będzie odpowiadał karnie za czyn obejmujący udaremnienie wykonania uzyskanego przez wierzyciela wyroku. Jednakże przepisy prawa karnego pozwalają dochodzić zaspokojenia roszczeń cywilnych w postępowaniu karnym w inny sposób.