W polskim ustawodawstwie od wielu lat funkcjonuje ustawa z dnia 28 października 2002 roku o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, która określa zasady odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych za przestępstwa lub przestępstwa skarbowe popełnione przez osoby fizyczne, powiązane z podmiotem zbiorowym. Konieczność wprowadzenia powyższej ustawy wynikała przede wszystkim z obowiązku dostosowania przepisów prawa polskiego do wymogów europejskich przed przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej. W 2018 roku do Sejmu wpłynął projekt nowelizacji ww. ustawy mający na celu przede wszystkim skuteczną walką z przestępczością gospodarczą, jednakże do dzisiaj nie został on przyjęty.
W niniejszym wpisie postaramy się przybliżyć zasady odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych na gruncie obowiązującej ustawy.
Co to jest podmiot zbiorowy?
Jak wynika z tytułu ustawy, dotyczy ona odpowiedzialności pod groźbą kary podmiotów zbiorowych, a zatem należy wskazać kto nim jest. Zgodnie z zapisami ustawy podmiotem zbiorowym pozostają:
- osoby prawne,
- jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej (spółka cywilna oraz spółki handlowe nieposiadające osobowości prawnej, tj. spółka jawna, partnerska, komandytowa i komandytowo-akcyjna),
- spółki handlowe z udziałem Skarbu Państwa,
- jednostki samorządu terytorialnego lub związku takich jednostek,
- spółka kapitałowa w organizacji,
- podmioty w stanie likwidacji,
- przedsiębiorca niebędący osobą fizyczną,
- zagraniczna jednostka organizacyjna.
Kiedy podmiot zbiorowy ponosi odpowiedzialność karną?
Podmiot zbiorowy będzie podlegał odpowiedzialności za czyn zabroniony jeśli zostaną spełnione łącznie następujące warunki:
- osoba fizyczna, powiązana z podmiotem zbiorowym popełnia którykolwiek z czynów zabronionych wymienionych w ustawie o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych (art. 16 ustawy);
- popełnienie czynu zabronionego (przestępstwa) przez osobę fizyczną zostaje potwierdzone prawomocnym wyrokiem skazującym albo wyrokiem warunkowo umarzającym wobec niej postępowanie karne bądź postępowanie w sprawie o przestępstwo skarbowe, a nadto w sytuacji gdy wobec osoby fizycznej wydano orzeczenie, w którym udzielono jej zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności czy też umorzono wobec niej postępowanie z uwagi na zaistnienie okoliczności wyłączających ukaranie sprawcy;
- popełnienie przestępstwa przez osobę fizyczną przyniosło lub mogło przynieść korzyść majątkową a nawet niemajątkową podmiotowi zbiorowemu;
- do popełnienia przestępstwa przez osobę fizyczną doszło z winy podmiotu zbiorowego, który dopuścił się co najmniej braku należytej staranności w wyborze osoby fizycznej jako osoby powiązanej z podmiotem zbiorowym lub nie zachował należytego nadzoru nad tą osobą, bądź gdy do popełnienia czynu zabronionego doszło w następstwie organizacji podmiotu zbiorowego, która nie zapewniła uniknięcia popełnienia przestępstwa przez osobę fizyczną.
Kim jest osoba fizyczna powiązana z podmiotem zbiorowym?
Na potrzeby niniejszego wpisu przyjęto sformułowanie osoba fizyczna „powiązana z podmiotem zbiorowym”. Co należy rozumieć przez zwrot „powiązana”? Mianowicie, podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności za popełnienie czynu zabronionego przez osobę fizyczną która:
- działa w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego w ramach uprawnienia lub obowiązku do jego reprezentowania, podejmowania w jego imieniu decyzji lub wykonywania kontroli wewnętrznej albo przy przekroczeniu tego uprawnienia lub niedopełnieniu tego obowiązku,
Ten zapis dotyczy odpowiedzialności za przestępstwa popełnione przez m.in. członków zarządu spółek, wspólników, prokurentów.
- została dopuszczona do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez osobę, o której mowa w pkt 1,
- działa w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego, za zgodą lub wiedzą osoby, o której mowa w pkt 1,
Osoby fizyczne, o których mowa w pkt 2 i 3 to kadra niższego rzędu, np. menedżerowie, szefowie poszczególnych działów funkcjonujących w ramach podmiotów zbiorowych
- będąc przedsiębiorcą, bezpośrednio współdziała z podmiotem zbiorowym w realizacji celu prawnie dopuszczalnego,
W tym przypadku może to być przedsiębiorca działający w ramach konsorcjum przy zamówieniu publicznym.
Za popełnienie jakich czynów zabronionych podmiot zbiorowy może ponieść odpowiedzialność ?
W ustawie o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione zostały wymienione przestępstwa oraz przestępstwa skarbowe, których popełnienie przez osobę fizyczną, powiązaną z podmiotem zbiorowym będzie skutkować odpowiedzialnością tego drugiego. Należą do nich między innymi:
- przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu określone w szczególności w Kodeksie karnym, Kodeksie spółek handlowych, czy Prawie bankowym;
- przestępstwa przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowym;
- przestępstwa łapownictwa i płatnej protekcji;
- przestępstwa przeciwko środowisku,
- przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów, określone w art. 270 – 273 Kodeksu karnego;
- przestępstwa skarbowe przeciwko obowiązkom podatkowym i rozliczeniom z tytułu dotacji lub subwencji,
- przestępstwa skarbowe przeciwko obowiązkom celnym oraz zasadom obrotu z zagranicą towarami i usługami;
- przestępstwa skarbowe przeciwko obrotowi dewizowemu;
- przestępstwa skarbowe przeciwko organizacji gier hazardowych;
To jednak tylko niektóre z przestępstw wymienionych w art. 16 ustawy.
Ważne!
Podmiot zbiorowy może ponieść odpowiedzialność w sytuacji gdy osoba fizyczna powiązana z podmiotem popełniła przestępstwo wymienione wyłącznie w art. 16 omawianej ustawy. W sytuacji gdyby osoba fizyczna dopuściła się czynu zabronionego niewymienionego w ustawie, wówczas nie można nałożyć kary na podmiot zbiorowy.
Korzyść dla podmiotu zbiorowego.
Jak już wspomniałam powyżej warunkiem niezbędnym dla pociągnięcia podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności jest ustalenie, że przestępstwo, którego dopuściła się osoba fizyczna powiązana z podmiotem zbiorowym, przyniosło lub mogło przynieść korzyść podmiotowi zbiorowemu. Ustawa nie precyzuje o jaką korzyść chodzi, a jedynie wskazuje, że mogłaby być to „chociażby korzyść niemajątkowa”. Zatem może to być korzyść majątkowa (np. zysk, pomniejszenie straty) bądź też korzyść niemajątkowa.
Na czym polega wina podmiotu zbiorowego w popełnieniu przestępstwa przez osobę fizyczną?
Podmiot zbiorowy podlegać będzie odpowiedzialności kiedy zostaną spełnione łącznie warunki, o których wspomniałam na początku wpisu. Jednym z nich jest przypisanie winy podmiotowi zbiorowemu za popełniony czyn zabroniony. Innymi słowy, do popełnienia przestępstwa, przestępstwa skarbowego przez osobę fizyczną doszło przez brak należytej staranności ze strony organu lub podmiotu zbiorowego w wyborze tej osoby na dane stanowisko albo brak należytego nadzoru nad tą osobą. Przepis art. 5 ustawy stanowi o winie w wyborze, winie w nadzorze oraz winie organizacyjnej podmiotu zbiorowego.
Wina w wyborze podmiotu zbiorowego ma polegać na niezachowaniu należytej staranności przy wyborze osób fizycznych działających w imieniu i interesie podmiotu zbiorowego za zgodą lub wiedzą organów podmiotu bądź dopuszczonych przez nich do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków. Przykładowo, może to być pracownik wybrany na określone stanowisko bez weryfikacji jego wykształcenia, doświadczenia itp., bądź też pracownik zatrudniony na stanowisku zajmującym się finansami podmiotu uprzednio karany za oszustwa.
Z kolei wina w nadzorze oznacza nienależytą kontrolę, zwierzchnictwo ze strony organu lub przedstawiciela podmiotu zbiorowego nad osobą fizyczną. W zależności od rodzaju podmiotu różne pozostają podstawy tego nadzoru.
Ustawa przewiduje również bliżej niesprecyzowaną winę w organizacji działalności podmiotu zbiorowego. Mianowicie dotyczy to sytuacji gdy organizacja podmiotu nie zapewniła uniknięcia popełnienia przestępstwa przez reprezentanta podmiotu lub przedsiębiorcę bezpośrednio współdziałającym, podczas gdy wystarczające do tego było zachowanie należytej staranności, wymaganej w danych okolicznościach przez organ lub przedstawiciela. Innymi słowy, może to oznaczać np. brak procedur antykorupcyjnych czy też brak procedur compliance.
Jakiej karze podlega podmiot zbiorowy?
Zgodnie z art. 7 omawianej ustawy wobec podmiotu zbiorowego sąd może orzec karę pieniężną w wysokości od 1.000 zł do 5.000.000 zł, nie wyższą jednak niż 3% przychodu osiągniętego w roku obrotowym, w którym popełniono czyn zabroniony będący podstawą odpowiedzialności podmiotu zbiorowego.
Oprócz kary pieniężnej sąd może również nałożyć na podmiot zbiorowy różnego rodzaju zakazy.
W drugiej części wpisu pt. „Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary” opiszemy przebieg postępowania sądowego z udziałem podmiotu zbiorowego a także możliwe rozstrzygnięcia sądu.