Przepisy postępowania karnego przewidują szeroki katalog praw oskarżonego w procesie karnym. Wszystkie te uprawnienia składają się na generalne prawo do obrony, które jest warunkiem koniecznym rzetelnego procesu karnego. Oskarżony, uprzednio podejrzany, to osoba przeciwko której wniesiono oskarżenie do sądu, a także co do której prokurator złożył wniosek o dobrowolne poddanie się karze unormowane w art. 335 k.p.k. lub wniosek o warunkowe umorzenie postępowania.
Prawo do obrony, w tym prawo do skorzystania z pomocy obrońcy.
W procesie karnym zasada prawa do obrony została zawarta w art. 6 k.p.k., który przewiduje, że oskarżonemu przysługuje prawo do obrony, w tym prawo do skorzystania z pomocy obrońcy. Zatem każda osoba, której przedstawiono zarzuty, została oskarżona (podejrzana) o popełnienie czynu zabronionego ma prawo do ustanowienia obrońcy z wyboru, a jeśli nie ma wystarczających środków na pokrycie kosztów obrony, ma prawo do bezpłatnego korzystania z pomocy obrońcy wyznaczonego z urzędu, jeśli wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku koniecznego dla utrzymania siebie i jego rodziny.
Należy także wskazać, że Kodeks postępowania karnego stanowi o sytuacjach kiedy obowiązek posiadania obrońcy wynika z przepisów prawa.
Kiedy oskarżony musi mieć obrońcę?
W postępowaniu karnym oskarżony musi mieć obrońcę w następujących sytuacjach:
- gdy oskarżony nie ukończył 18 lat
- gdy oskarżony jest głuchy, niemy, niewidomy,
- zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy jego zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem nie była w czasie popełnienia tego czynu wyłączona lub w znacznym stopniu ograniczona;
- zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy stan jego zdrowia psychicznego pozwala na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny i rozsądny;
- gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę;
- w postępowaniu przed sądem okręgowym, jeżeli zarzucono mu zbrodnię
Prawo do informacji o treści zarzutu, jego zmianie lub uzupełnieniu
Wśród praw przysługujących oskarżonemu niezwykle ważną rolę pełni obowiązek poinformowania oskarżonego o treści zarzutu oraz każdorazowej jego zmianie lub uzupełnieniu. Ponadto, oskarżony może żądać podania mu ustnie podstaw zarzutów, a także sporządzenia uzasadnienia zarzutów na piśmie. Pisemne uzasadnienie doręcza się podejrzanemu oraz jego obrońcy (jeśli jest ustanowiony) w terminie 14 dni.
Ważne!
Żądanie przedstawienia ustnego oraz pisemnego uzasadnienia zarzutów można zgłosić do czasu zawiadomienia podejrzanego o terminie zaznajomienia z materiałami postępowania, czyli do czasu końcowego zaznajomienia z aktami postępowania.
Prawo do składania wyjaśnień, odmowy odpowiedzi na poszczególne pytania oraz odmowy składania wyjaśnień.
Zakaz przymuszania oskarżonego do samooskarżenia oraz prawo do zachowania milczenia stanowią jeden z filarów rzetelnego procesu karnego. Oskarżony nie ma obowiązku dowodzenia swojej niewinności ani obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść. Zatem oskarżony ma prawo do składania wyjaśnień, ale także bez podania powodów może odmówić składania wyjaśnień lub odmówić odpowiedzi na poszczególne pytania. Oskarżonemu przysługuje również prawo do odmowy odpowiedzi na wszystkie pytania czy też na pytania organu procesowego lub konkretnej strony postępowania np. oskarżyciela posiłkowego.
Ważne!
Oskarżony może na każdym etapie zmienić swoje stanowisko procesowe. Przykładowo, oskarżony może milczeć w toku postępowania przygotowawczego a przedstawić relację w toku postępowania sądowego.
Uwaga!
Istnieje możliwość złożenia wyjaśnień przez podejrzanego na piśmie w toku postępowania przygotowawczego. Takie wyjaśnienia sporządza się na piśmie podczas czynności przesłuchania przed organem postępowania przygotowawczego, po uprzednim złożeniu pisemnego wniosku o możliwość złożenia wyjaśnień w formie pisemnej oraz uzyskaniu zgody organu prowadzącego postępowanie przygotowawczego.
Prawo dostępu do akt postępowania
Prawo wglądu do akt sprawy jest warunkiem koniecznym prowadzenia realnej obrony przez oskarżonego. Co do zasady oskarżony (podejrzany) ma swobodny dostęp do akt postępowania. Może zaznajamiać się z aktami, sporządzać z nich notatki, a także sporządzać z nich odpisy lub kopie. Ponadto, na wniosek oskarżonego są wydawane odpłatnie kopie dokumentów z akt sprawy. W toku postępowania sądowego oskarżony ma nieograniczony dostęp do akt sprawy. Jednak w toku postępowania przygotowawczego podejrzanemu może być ograniczany dostęp do akt sprawy gdy zachodzi potrzeba zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania lub ochrony ważnego interesu państwa. W przypadku odmowy udostępnia akt z uwagi na wyżej wskazane okoliczności, podejrzanemu przysługuje zażalenie na zarządzenie prokuratora.
Ważne!
W przypadku skierowania do sądu wniosku o zastosowanie lub przedłużenie środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania, zarówno podejrzany jak również ustanowiony w sprawie obrońca mają prawo do zapoznania się z aktami sprawy w części zawierającej treść dowodów dołączonych do rzeczonego wniosku.
Prawo do wzięcia udziału w posiedzeniach i rozprawie
W obecnym modelu postępowania karnego udział oskarżonego w toku rozprawy głównej pozostaje wyłącznie prawem a nie obowiązkiem oskarżonego. Obowiązkowa obecność oskarżonego jest wymagana w sytuacji gdy przewodniczący lub sąd uzna to za konieczne. W sprawach o zbrodnie, oskarżony musi być obecny przy otwarciu przewodu sądowego i przedstawieniu przez oskarżyciela zarzutów oskarżenia.
Jednak przepisy postępowania karnego dopuszczają możliwość rozpoznania sprawy pod nieobecność oskarżonego, którego obecność na rozprawie jest obowiązkowa w następujących sytuacjach:
- kiedy oskarżony pomimo upomnienia go przez przewodniczącego zachowuje się nadal w sposób zakłócający porządek rozprawy lub godzący w powagę sądu, wówczas może zostać wydalony z Sali;
- oskarżony wprawił się ze swej winy w stan powodujący niezdolność do udziału w rozprawie lub posiedzeniu, nawet gdy nie złożył jeszcze wyjaśnień;
- udział oskarżonego w przesłuchaniu współoskarżonego, świadka lub biegłego mógłby działać krępująco na ww. osoby
- oskarżony złożył już wyjaśnienia i opuścił salę rozprawy bez zezwolenia przewodniczącego albo po złożeniu wyjaśnień, zawiadomiony o terminie rozprawy odroczonej lub przerwanej nie stawił się na tę rozprawę bez usprawiedliwienia;
- oskarżony, którego obecność na rozprawie lub posiedzeniu jest obowiązkowa, zawiadomiony o terminie rozprawy lub posiedzenia oświadcza, że nie weźmie udziału w rozprawie lub posiedzeniu, uniemożliwia doprowadzenie go na rozprawę lub posiedzenie albo zawiadomiony o nich osobiście nie stawia się na rozprawę lub posiedzenie bez usprawiedliwienia.
Z kolei gdy oskarżony jest pozbawiony wolności, a chciałby uczestniczyć w rozprawie musi złożyć wniosek o sprowadzenie go na rozprawę w terminie 7 dni od daty doręczenia mu zawiadomienia o terminie rozprawy.
Uwaga!
Kodeks postępowania karnego umożliwia przeprowadzenie rozprawy pod nieobecność oskarżonego oraz jego obrońcy, nawet jeżeli należycie usprawiedliwili swoje niestawiennictwo.
Ponadto, udział oskarżonego nie jest również obowiązkowy w rozprawie apelacyjnej, chyba że prezes sądu lub sąd uzna to za konieczne. Niestawiennictwo oskarżonego, prawidłowo zawiadomionego o terminie rozprawy nie tamuje rozpoznania sprawy, jeżeli jego obecność nie była obowiązkowa.
Jeśli zaś chodzi o posiedzenia to oskarżony może wziąć udział w posiedzeniach. Jeśli prezes lub sąd tak zarządzi, wówczas udział oskarżonego jest obowiązkowy na posiedzeniu w przedmiocie warunkowego umorzenia postępowania, w przedmiocie wniosku prokuratora o skazanie bez przeprowadzenia rozprawy oraz wniosku oskarżonego o skazanie bez postępowania dowodowego.
Prawo do inicjatywy dowodowej
Oskarżony ma prawo składać wnioski dowodowe zarówno w formie ustnej jak również pisemnej. Ponadto, wnioski dowodowe mogą być składane przez oskarżonego aż do prawomocnego zakończenia postępowania karnego. Jednocześnie oskarżony ma prawo być obecny przy wszystkich czynnościach postępowania dowodowego.
Ważne!
Oskarżony ma prawo składać wyjaśnienia co do każdego przeprowadzonego dowodu.
Prawo do bezpłatnej pomocy tłumacza
Oskarżony ma prawo do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeśli nie włada w wystarczającym stopniu językiem polskim. Udział tłumacza jest konieczny zarówno, gdy oskarżony nie włada wcale językiem polskim, jak i gdy wprawdzie posługuje się językiem polskim ale nie na tyle, aby prowadzić samodzielną i rozsądną obronę, w szczególności rozumieć treść zadawanych pytań czy artykułować myśli w sposób swobodny. Tłumacz powoływany jest także na wniosek oskarżonego lub jego obrońcy w celu umożliwienia porozumienia się co do linii obrony w związku z czynnością, do udziału w której oskarżony jest uprawniony.
Jakie obowiązki spoczywają na oskarżonym?
W toku postępowania sądowego (oskarżony) jak również podczas postępowania przygotowawczego (podejrzany) posiada również obowiązki.
Zobowiązany jest do zawiadamiania organu prowadzącego postępowanie o każdej zmianie miejsca swojego zamieszkania lub pobytu trwającego dłużej niż 7 dni, w tym także z powodu pozbawienia wolności w innej sprawie oraz o każdej zmianie danych umożliwiających kontaktowanie się, o których wie, że są znane organowi prowadzącemu postępowanie
Oskarżony ma także obowiązek stawić się na każde wezwanie w toku postępowania karnego.
Ponadto, ma obowiązek:
- poddać się oględzinom zewnętrznym ciała oraz innym badaniom niepołączonym z naruszeniem integralności ciała, wolno pobrać od oskarżonego odciski, fotografować go oraz okazać w celach rozpoznawczych innym osobom;
- poddać się badaniom psychologicznym i psychiatrycznym oraz badaniom połączonym z dokonaniem zabiegów na jego ciele, z wyjątkiem chirurgicznych, pod warunkiem, że dokonywane są przez uprawnionego do tego pracownika służby zdrowia z zachowaniem wskazań wiedzy lekarskiej i nie zagrażają zdrowiu oskarżonego, jeżeli przeprowadzenie tych badań jest nieodzowne;
- poddać się pobraniu krwi, włosów lub wydzielin organizmu
- odebraniu przez funkcjonariusza Policji wymazu ze śluzówki policzków, jeżeli jest to nieodzowne i zachodzi obawa, że zagrażałoby to zdrowiu oskarżonego lub innych osób